اسناد خزانه یا همان اوراق خزانه اسلامی، اوراق بهادار با نامی است که بیانگر تعهد دولت‌ها به بازپرداخت مبلغ اسمی آنها در آینده است. اسناد خزانه از ابزارهای مالی با ماهیت بدهی بوده که بدون کوپن سود، منتشر می‌شود و هدف اصلی آن، تامین کسری بودجه دولت‌هاست . اسناد خزانه اصلی‌ترین ابزار بازار پول جهت اعمال سیاست‌های پولی است

اسناد خزانه اوراق بهادار با نامی هستند که بیانگر تعهد دولت ها به باز پرداخت مبلغ اسمی اوراق در تاریخ سررسید می باشند. این اوراق بدون کوپن سود و برای تامین کسری بودجه دولت ها منتشر می شوند. اسناد خزانه اسلامی نیز اوراق با نامی هستند که به منظور تصفیه بدهی های دولت بابت طرح های تملک دارایی های سرمایه ای با قیمت اسمی و سررسید معین مستقیماً به طلبکاران غیردولتی واگذار می شود.

به دلیل اینکه دولت به بدهی های خود در زمان سررسید اوراق، اولویتی هم ردیف حقوق و مزایای کارکنان خود داده و این بدهی ها به عنوان بدهی های ممتاز دولت در نظر گرفته می شوند این اسناد را اسناد بدون ریسک می دانند. تفاوت اسناد خزانه اسلامی با سایر اوراق بهادار در سررسید و پرداخت سود آن است. به طوری که سررسید اسناد خزانه اسلامی کمتر از یک سال بوده و همچنین هیچ گونه پرداخت میان دوره ای سود نخواهند داشت. بازده حاصل از این اوراق از اختلاف قیمت خرید (قیمت بازاری) و مبلغ دریافتی در سررسید حاصل می شود.

شکل گیری اوراق خزانه اسلامی

اوراق خزانه اسلامی نوعی اوراق بدهی محسوب می شوند زیرا ماهیت اوراق بدهی این است که منتشر کننده اوراق با انتشار آن بدهی خود را به تعویق می اندازد. منظور ما از منتشر کننده در این مقاله دولت است.  اوراق خزانه اسلامی یا اختصارا اخزا به صورت بالقوه نوعی اوراق بدهی محسوب می شوند که در حقیقت دولت با انتشار اخزا در واقع بدهی خود را طی ساز و کاری برای مدتی به تعویق می اندازد.

در ایالات متحده اسناد خزانه ابزار بدهی كوتاه مدت است كه توسط دولت فدرال منتشر می شود. نرخ بهره اسناد خزانه دولت ایالات متحده مبنایی برای نرخ های بهره سایر اوراق بهادار در بازار پول است. این اسناد خزانه عاری از هرگونه ریسك اعتباری هستند زیرا توسط دولت ایالت متحده بازپرداخت آنها تضمین شده است. این اوراق نقدشوندگی بسیار بالایی دارند و درآمدهایی كه از این اوراق بهادار به دست می آید از هرگونه مالیات معاف است. در ایالات متحده اسناد خزانه به موجب قانون، باید سررسیدی كمتر از یك سال داشته باشند. منابعی كه از فروش این اسناد به دست می آید عمدتاً صرف كسری های بودجه موقتی می شود

در اقتصادهای متعارف، رایجترین راه برای تأمین كسری بودجه دولت، انتشار اوراق قرضه به ویژه اسناد خزانه است. این اوراق به گونه ای منتشر می شود كه در بازارهای ثانویه قابل خرید و فروش باشند. این اسناد در حقیقت حاكی از آن مبلغ بدهی است كه با تنزیل به فروش می رسد و مهمترین كاربردهای آن به شرح ذیل است

۱. تأمین كسری بودجه دولت؛
۲. ابزار مالی مناسب برای سرمایه گذاری كوتاه مدت؛
۳. ابزار مالی مناسب برای پدیدار ساختن حداقل نرخ بهره در بازارهای پولی و مالی؛
۴. ابزار مالی بسیار مناسب برای اعمال سیاستهای پولی از طریق عملیات بازار باز.

اوراق خزانه اسلامی ، اوراق بدهی جدیدی است كه دولت برای تسویه بدهی های قطعی خود به بخش خصوصی از سال ۱۳۹۲ معرفی كرده است. این اوراق جدید، با اسناد خزانه متعارف و اسناد خزانه كه پیش از انقلاب اسلامی منتشر می شد تفاوت هایی دارد. یکی از این تفاوت ها در طول دوره این اوراق است. به رغم این كه اسناد خزانه متعارف ماهیتا كوتاه مدت و در دوره های زمانی یك، سه، شش ماهه و یكساله صادر می شود اما اسناد خزانه اسلامی برای دوره های تا سه سال هم امكان صدور را دارد. البته این اوراق عموما سررسیدی كمتر از یك سال داشته و اغلب سررسیدشان به صورت ۴، ۱۳، ۲۶ و ۵۲ هفته‌ای است.

اوراق خزانه اسلامی بدون سود بوده و هیچ‌گونه پرداخت میان دوره‌‌ای تحت عنوان سود نخواهند داشت و سرمایه‌گذاران از مابه‌التفاوت قیمت خرید اوراق و ارزش اسمی دریافتی آن در سررسید، منتفع خواهند شد. دارندگان اوراق، مبلغ اسمی را در سررسید از دولت دریافت می‌كنند.

اسناد خزانه مرسوم در دنیا توسط دولت به رقمی كمتر از قیمت اسمی به خریداران فروخته شده و از منابع مالی حاصل از فروش، بدهی‌های دولت پرداخت می‌شود اما به دلیل اشكالات فقهی وارد بر این روش، دولت جمهوری اسلامی ایران، این اوراق را صادر و به شکل مستقیم به طلبكاران غیر دولتی واگذار می‌کند. همیشه دولت‌ها بر اساس فعالیت‌های خود مبالغی را به پیمانکاران بدهکار هستند. گاهی این بدهکاری‌ها تا اندازه‌ای زیاد است که دولت در کوتاه مدت توان پرداختشان را ندارد.

این موضوع باعث شده تا برگه بهاداری با عنوان اوراق خزانه اسلامی برای پرداخت بدهی‌های دولت ایجاد شود. بر اساس اسناد خزانه اسلامی، خزانه‌داری کل وزارت امور اقتصادی و دارایی، اوراق بهاداری با‌نام یا بی‌نام با بهای اسمی معین و بدون کوپن سود منتشر می‌کند. این اوراق سررسیدهایی حداکثر تا سه سال دارند که در قبال بدهی‌های مسجل بخش دولتی و با توافق بستانکاران به صورت تنزیلی با کسر از بهای اسمی اوراقی در اختیار خریداران آن قرار می‌گیرد. یعنی دوبت به جای بدهی خود به طلبکارانش این اسناد را به آنها می دهد و آنها می توانند اسنادخزانه اسلامی یا اخزا را در بازار به فروش رسانذه و به پول خود برسند.

ویژگی های اوراق خزانه اسلامی

۱.اوراق خزانه اسلامی با نماد «اخزا» شناخته می شوند

۲.اوراق خزانه اسلامی عموما سررسیدی كمتر از یك سال داشته و اغلب سررسیدشان به صورت ۴، ۱۳، ۲۶ و ۵۲ هفته‌ای است.

۳.اوراق خزانه اسلامی اوراقی بدون کوپن هستند. منظور از بدون کوپن بودن اوراق، این است که به آنها هیچ سودی تعلق نمی گیرد و نرخ سود این اوراق برابر صفر است.

۴.اوراق خزانه اسلامی بدون پرداخت سود میان دوره یا پایان دوره هستند. سود این اوراق از مابه‌التفاوت قیمت خرید با قیمت اسمی (۱،۰۰۰،۰۰۰ ریالی) دریافتی اوراق در سررسید است.

۵.عدم ریسک نکول برای اوراق خزانه اسلامی . بزرگترين ریسک اوراق خزانه اسلامی ، عدم ايفاي تعهدات دولت در زمان سررسيد است. برای رفع نگرانی در این زمینه، دولت به اين بدهي اولويتي هم‌رديف حقوق و مزاياي كاركنان خود داده است و به عنوان بدهي ممتاز دولت در نظر گرفته مي‌شود

۶.ضامن اوراق خزانه اسلامی، وزارت امور اقتصادی و دارایی است و خزانه‌داری کل کشور نیز پرداخت مبلغ اسمی اسناد خزانه اسلامی در هر مرحله را تعهد کرده است.

۷.خزانه‌داری کل کشور، بازپرداخت اوراق اخزای در سررسید را، در زمره دیون ممتاز دولت قرار داده است. بدین معنی که پرداخت مبلغ اسمی این اوراق در سررسید معادل پرداخت حقوق کارکنان دولت بوده و با همان درجه اهمیت صورت می‌گیرد.

۸.کارمزد معاملات اسناد خزانه نسبت به هر معامله برای خرید ۰/۰۰۰۷۲۵ ارزش قرارداد و برای فروش نیز ۰/۰۰۰۷۲۵ ارزش قرارداد است.

فرایند انتشار اوراق خزانه اسلامی و قیمت گذاری آن

بزرگترین دغدغه فعالان بازار سرمایه درخصوص اخزا، عدم ایفای تعهدات دولت در زمان سررسید است. دولت برای رفع این نگرانی به این بدهی اولویتی هم‌ ردیف حقوق و مزایای كاركنان خود داده و به عنوان بدهی ممتاز دولت در نظر گرفته می‌شود. خزانه‌داری كل كشور نیز موظف است پرداخت مبلغ اسمی اسناد خزانه اسلامی را در سررسید اوراق تعهد كند. این تعهدنامه به امضای وزیر امور اقتصادی و دارایی رسیده است. دولت عملا با این کار ریسک عدم ایفای تعهدات یا ریسک نکول را به صفر نزدیک کرده و به همین دلیل عموما اسناد خزانه اسلامی را با عنوان اوراق بدون ریسک می گویند.

وزارت امور اقتصادی و دارایی به نمایندگی از دولت، اوراق خزانه اسلامی را از محل ردیف بودجه اختصاص یافته، منتشر می‌کند. دستگاه‌های ذی‌ربط نیز بر اساس بودجه اختصاص یافته و اولویت‌بندی، لیست پیمانكاران طلبكار از دولت را به بانك عامل معرفی خواهند کرد. بعد از احراز هویت و اخذ اطلاعات لازم توسط بانك عامل، لیست پیمانكاران به فرابورس ایران اعلام خواهد شد. سپس حداكثر ظرف ۱۰ روز كاری، اطلاعات در سامانه معاملات ثبت شده و پیمانكاران می‌توانند نسبت به فروش اسناد خزانه اسلامی در بازار ابزارهای نوین مالی فرابورس ایران اقدام کنند.

قیمت بازاری اوراق خزانه اسلامی در بازار سرمایه، با مكانیزم عرضه و تقاضا و با توجه به دو عامل نرخ سود مورد انتظار بازار و فاصله تا سررسید اوراق تعیین می‌شود. به عبارتی هرچه به زمان سررسید اوراق خزانه اسلامی نزدیک تر شویم اختلاف قیمت بازار و قیمت اسمی کمتر می شود و قیمت خرید و فروش آن بالاتر خواهد رفت. همچنین نرخ سود مورد انتظار نیز با توجه به سایر گزینه های سرمایه گذاری و ریسک آن ها تعیین می شود.

قیمت‌گذاری اوراق خزانه اسلامی از طریق محاسبه ارزش فعلی جریانات آتی آن به دست می‌آید. بنابراین برای محاسبه ارزش فعلی اسناد خزانه اسلامی كافی است مبلغ اسمی اوراق با توجه به نرخ مورد انتظار سرمایه‌گذار و زمان باقی مانده تا سررسید تنزیل شود.
در سررسید اسناد خزانه اسلامی، خزانه‌داری مبلغ اسمی اوراق را به حسابی نزد بانك عامل واریز می‌كند. پس از آن شركت سپرده‌گذاری مركزی اوراق بهادار و تسویه وجوه، مبلغ اسمی را به شماره حساب بانكی دارندگان اوراق واریز خواهد كرد بنابراین اعلام شماره حساب و شبای بانكی دارندگان اوراق به كارگزار ضروری است.

تفاوت اخزا با سایر اوراق بهادار چیست؟

تفاوت عمده این اسناد با سایر اوراق بهادار، در سررسید آن و پرداخت سود است. این اوراق عموما سررسیدی کمتر از یک سال داشته و اغلب سررسیدشان به صورت ۴، ۱۳، ۲۶ و ۵۲ هفته‌ای است. اسناد خزانه اسلامی بدون سود بوده و هیچ‌گونه پرداخت میان دوره‌ای تحت عنوان سود نخواهند داشت و سرمایه‌گذاران از مابه‌التفاوت قیمت خرید اوراق و ارزش اسمی دریافتی آن در سررسید، منتفع خواهند شد. دارندگان اوراق، مبلغ اسمی را در سررسید از دولت دریافت می‌کنند.

همچنین، این اوراق در مقایسه با دیگر ابزارهای بازار پول از درجه نقد شوندگی بیشتری برخوردار است، نرخ سود این اوراق صفر بوده و هیچ‌گونه پرداخت میان دوره‌ای نخواهد داشت. با خرید اسناد خزانه اسلامی به قیمتی کمتر از مبلغ اسمی و دریافت مبلغ اسمی در سررسید، می‌توان از اختلاف بین قیمت خرید و مبلغ دریافتی در سررسید منتفع شد.

در جدول زیر برخی از مهمترین تفاوت‌های اسناد خزانه اسلامی با سایر اوراق تامین مالی نمایش داده شده است:

ریسک نکول چیست ؟

اوراق خزانه، جزء اوراق بدون ریسک در نظر گرفته می‌شوند. از آن‌جایی که این اوراق توسط دولت، برای تامین بودجه و یا پرداخت بدهی‌هایش منتشر می‌شوند، ریسک نکول (عدم ایفای تعهدات در تاریخ سر رسید) نخواهند داشت. زیرا دولت این اوراق را به‌عنوان بدهی‌های خود درنظر می‌گیرد و پرداخت آن‌ها را در اولویت قرار می‌دهد. خزانه‌داری کل کشور نیز پرداخت مبلغ اسمی اسناد خزانه اسلامی را در تاریخ سررسید تعهد می‌کند. این تعهدنامه به امضای وزیر امور اقتصادی و دارایی رسیده است.

قیمت اسناد خزانه در بازار چگونه تعیین می شود؟

قیمت بازاری اسناد خزانه اسلامی در بازار سرمایه با مكانیزم عرضه و تقاضا مشخص خواهد شد. این مكانیزم در عرضه اولیه به یكی از دو روش زیر صورت خواهد گرفت:

۱) روش ثبت سفارش:

در روش ثبت سفارش، قیمت‌های وارده توسط خریداران به صورت مخفی خواهد بود. در این روش تعداد سفارشات وارده توسط خریداران مجموعا ‌باید به میزان حداقل ۸۰ درصد حجم كل اوراق عرضه شده باشد و قیمتی كه كشف می‌شود باید به گونه‌‌ای باشد كه در آن قیمت، حداقل ۸۰ درصد اوراق عرضه شده به فروش برسد. با یك مثال به تشریح عرضه به روش ثبت سفارش می‌پردازیم:

همان گونه كه در مثال مشخص است در قیمت ۹۱۴,۰۰۰ ریال ۸۰ درصد اوراق عرضه شده به فروش می‌رود. كسانی كه قیمت‌های بالاتری را برای خرید پیشنهاد كرده‌اند، نیز با قیمت ۹۱۴,۰۰۰ ریال این اوراق را خریداری خواهند كرد و كسانی كه قیمت‌های پایین‌تری پیشنهاد داده‌اند، اوراقی دریافت نخواهند كرد.

۲) روش حراج:

در روش حراج، قیمت در یك جلسه معاملاتی و بر اساس رقابت خریداران تعیین می‌شود. در این روش سفارش متقاضیان (خریداران) و عرضه‌كنندگان (فروشندگان در یك بازه زمانی) وارد سامانه معاملاتی می‌شود، پس از آن، بهترین قیمت‌های خرید (بالاترین قیمت‌ها) و بهترین قیمت‌های فروش (پایین‌ترین قیمت‌ها) با یكدیگر منطبق شده و معامله انجام خواهد شد.

لازم به توضیح است که قیمت این اوراق تحت تاثیر دو عامل تعیین نرخ سود مورد انتظار بازار و فاصله تا سررسید اوراق است

برای مثال قیمت اوراق در شرایطی كه ۱۸۲ روز تا سررسید باقی مانده و نرخ بازده مورد انتظار بازار ۲۱ درصد است، به روش زیر محاسبه می‌شود:

بنابراین هرچه به سررسید نزدیك می‌شویم، قیمت بازاری اسناد خزانه اسلامی به قیمت اسمی نزدیكتر می‌شود. علاوه بر این با افزایش نرخ بازده مورد انتظار بازار، قیمت بازاری اوراق مذكور كاهش خواهد یافت.

بازده حاصل از خرید و نگهداری اسناد خزانه اسلامی چگونه محاسبه می‌شود؟

به منظور آشنایی با نحوه محاسبه نرخ بازده نگهداری اسناد خزانه اسلامی تا سررسید و همچنین مقایسه بازده این اوراق با سایر اوراق تامین مالی، می‌توان به لینك “نرخ بازده اوراق” در وب‌سایت فرابورس ایران مراجعه کرد.

نرخ بازده اسناد خزانه به صورت روزشمار و به شکل زیر محاسبه می‌شود:

انواع ریسک های موجود در خرید اخزا

اوراق خزانه اسلامی، اوراقی هستند که سر‌رسید آن‌ها کمتر از یک سال است و طی این دوره هیچ سودی به دارندگان آن تعلق نمی‌گیرد. در هنگام خرید این اوراق به سه ریسک عمده باید توجه داشته باشیم که در ادامه به آنها اشاره خواهد شد :

۱.ریسک نکول

اوراق خزانه، جزء اوراق بدون ریسک در نظر گرفته می‌شوند. از آنجایی که این اوراق توسط دولت، برای تامین بودجه و یا پرداخت بدهی‌هایش منتشر می‌شوند، ریسک نکول (عدم ایفای تعهدات در تاریخ سر رسید) نخواهند داشت. زیرا دولت این اوراق را به‌عنوان بدهی‌های خود درنظر می‌گیرد و پرداخت آن‌ها را در اولویت قرار می‌دهد. خزانه‌داری کل کشور نیز پرداخت مبلغ اسمی اسناد خزانه اسلامی را در تاریخ سررسید تعهد می‌کند. این تعهدنامه به امضای وزیر امور اقتصادی و دارایی رسیده است.

۲.ریسک نقدشوندگی

اوراق خزانه ریسک نقد‌شوندگی خیلی پایینی دارند. زیرا این اوراق قابلیت معامله در بازار فرابورس را دارند. حجم روزانه معاملات این بازار بسیار بالا است، بنابراین دارندگان این اوراق هر زمان که بخواهند می‌توانند اقدام به فروش آن کنند. علاوه‌بر آن وجود بازارگردانان متعدد به نوعی تضمینی برای نقد‌شوندگی این اوراق است. چون بازار‌گردانان در طول ساعت معاملاتی حضور دارند و همزمان اقدام به خرید و فروش در بازار می‌کنند.

۳.ریسک نوسان قیمتی

تنها ریسکی که این اوراق با خود دارند ریسک نوسانات قیمتی است، چون قیمت این اوراق بر اساس فرایند عرضه و تقاضا مشخص می‌شود. لذا ممکن است در زمان هایی این اوراق خیلی کمتر از ارزش اسمی شان معامله شود! اما در اکثر مواقع این اوراق دارای شرایطی پایدار و به دور از نوسان است و از این جهت برای سرمایه های کلان و ریسک گریز بسیار مناسب است.

مزایای انتشار اوراق خزانه اسلامی

1. انتشار این اوراق باعث می‌شود تا دولت برای تامین مالی خود، دست به استقراض نزند و منجر به حفظ استقلال کشور می‌شود.
2. کمک به سیاست‌های پولی و مالی به منظور اعمال سیاست‌های بهینه جهت تنظیم و کنترل انتظارات بازار
3. ایجاد بستری مناسب برای توسعه ابزارهای مالی بازار
4. از آن‌جایی که این اوراق بدون ریسک هستند، نرخ بازده آن‌ها، نرخ بازده بدون ریسک در نظر گرفته می‌شود. با استفاده از این اوراق می‌توان از انتظارات بازار از نرخ سود بدون ریسک با سررسیدهای مختلف آگاه شد.
5. از دیگر مزایای اوراق خزانه اسلامی این است که به درآمد این اوراق مالیات تعلق نمی‌گیرد.

دو نکته مهم در مورد اخزا

1. به‌طور کلی با انتشار این اوراق علاوه‌بر این‌که دولت می‌تواند بدهی‌هایش را مدیریت کند، با کاهش حجم نقدینگی موجود در بازار از ایجاد تورم می تواند جلوگیری کند.
2. همچنین مردم می‌توانند از نرخ بازده بدون ریسک مطلع شوند و در بازارهای مناسب سرمایه‌گذاری کنند.